“Tanıdık” göründüklerine bakmayın
Bâtıl inançlar: Antik çağ işleri
Vakanüvis
Kulağını çekip tahtaya vurmak, ayna kırılmasını berbata yormak, merdiven altından geçmemek, kara kedi görünce huzursuz olmak, totem yapmak ve daha niceleri…
Birçoğunu günlük hayatımızdan bildiğimiz çabucak hepsi tuhaf davranışlar. Yıllardır halk kültüründe, folklorunda, toplumun günlük pratiklerinde yer alan bu davranışların ezici çoğunluğunun kökeni ise antik çağlara kadar uzanıyor.
“Boş, çürük, temelsiz, aptalca, ilkel, çocukça, irrasyonel…”
Arapça “butlan” sözünden türetilen bâtıl kavramı, “boş, çürük, temelsiz ve gerçeğe muhalif olan” manasına geliyor. Bu kavram, İngilizce ve Fransızcada “superstition” sözüyle ifade edilmekte. Sözün Latince kökeni ise “eski halk inançlarının, yeni ve hâkim dini anlayışın içinde varlıklarını sürdürmesi” manası taşıyor.
Bâtıl inanç, birtakım lisanlarda ise “aptalca, çocukça, ilkel, irrasyonel” manalarına da geliyor. Boş inançların neredeyse tamamının tarihi çok eski vakitlere uzanıyor. Uzmanlar; eski çağlarda, bilhassa tabiat olayları karşısındaki çaresizliği nedeniyle bâtıl inançlara yönelen insanların, bugün de çeşitli toplumsal sorunlar nedeniyle tıpkı eğilimi sergilediği görüşünü savunuyorlar. Buna nazaran, çaresizlik hissine kapılan kişi, kendine dayanak olacak bir güç aramakta, bu gücü bulamadığı vakitlerde da bâtıl inançlara yönelmekte.
İtalya’da her yıl 60 bin kara kedi katlediliyor
Günlük hayatımız, nereden geldiğini bilmediğimiz ancak asırlardır toplumların hayatında olan tuhaf pratiklerle örülü durumda. Örneğin, binlerce yıl evvel, Dünya’nın uydusu Ay’a tapınılmaktaydı. O dönemin insanları, “tanrıça” saydıkları Ay’ın zenginlik ve uğur getirdiğine inanıyorlardı. Günümüzde ise antik çağın boş inançlarına benzeri bir biçimde “yeni ay” çıktığında sevdiği kişinin yüzüne bakmak ya da altına el sürmek çeşidinden davranışlar görülebiliyor.
Yine, günümüzde hâlâ varlığını sürdüren, “at nalının uğurlu sayılması”nı tarihçiler ve antropologlar, eski Avrupa topluluklarından Keltlerin “atın kutsal olduğuna” inanmalarından türediği görüşünü lisana getirmekteler. Ayrıyeten eski Yunan’da, demirin berbatlığı uzak tutan bir maden olduğu inancı yaygındı. Bu nedenle de demir at nalı olarak kullanılmadan evvel de rahmet ve talih sembolü sayıldığı için beşerler etraflarında “hilal” formunda demir nesneler bulundururlardı.
“Kara kedi”, antik Mısır ve onun etkilediği toplumlarda aslında bedelli bir varlıktı. Hatta siyah dişi kediler “tanrıça” olarak kabul edilirdi. Kedileri korumak için yasalar bile çıkartılmıştı. Lakin Hristiyanlık ortaya çıktığında bu yeni din, kendinden evvelki inanışlar ile sembolleri yok etmek istediği için kara kedilere karşı bir nefret oluşmuştu. Bu inanış ile kimi putperest toplumlardan kalma “siyahın, karanın uğursuzluk getireceği” boş itikadına dayanan kara kedi görünce uğursuzluğa yormanın günümüz dünyasında düşündürücü semptomları görülmekte.
İtalya’daki “Hayvanları ve Çevreyi Muhafaza Derneği”nin 2007 yılında yaptığı bir araştırmaya nazaran, ülkede her yıl 60 bin dolayında kara kedi, “uğursuzluk getirdiği inancıyla” öldürülmekte. Dernek, kedi katliamının bilhassa “Cadılar Bayramı”nda (Halloween) artığını da açıklamıştı.
“Teslis”, üçleme, 13, merdiven altı…
“Baba – Oğul – Kutsal Ruh” üçlemesinin, iki bin yıldan fazladır salt Hristiyanlık’ta yer aldığı düşünülse de aslında “teslis inancı” çok eski bölüm dinlerinde de vardı. Bu nedenle de “3 sayısının kutsallığı”nın kökeni, antik çağlara kadar uzanmakta. Bu anlayışa nazaran, üçün kutsallığını bozacak her şey berbat addedilmekte, “1” sayısının “3”ün bütünlüğünü bozduğu gerekçesiyle “13” sayısı uğursuz görülmekteydi.
Putperest Babil toplumunda da Kral Hammurabi’nin hazırladığı kanunlar hususlar halinde taşlara kazınırken, 13’üncü husus yazılmayıp, 14’e atlanmıştı. Öte yandan, İskandinav ilahlarından biri olan “kavga tanrısı” Loki, düzenbaz bir ilahtı ve ilahlarla yediği bir akşam yemeğine 13’üncü ilah olarak katılmıştı. Loki, bu yemekte dünyayı kaosla tanıştırmıştı.
Bu sayının uğursuzluğuna ait en yaygın kıymetlendirme ise Hz. İsa ile havarileri Roma askerleri tarafından takibata uğradığı sırada toplam 13 kişi olmalarıyla alakalıydı. Hz. İsa ile birlikte 13 kişilik topluluk, havarilerden birisinin ihanetine uğramıştı. Böylelikle Hristiyan dünyası, “13. kişi”nin ihanetiyle uğursuzluğu birleştiren bir inanca sahip olmuştu.
Ayrıca, putperest Mısır’da merdivenin uğurlu sayılması, Hristiyanlığın ise bu cins eski inanışları yıkmak istemesi de merdiven ve merdiven altından geçmeye karşı bir antipati oluşturmuştu. Bu ortada; “onüç sayısının uğursuz olduğu” bâtıl inancının Avrupa’da bu kadar güçlü olmasının nedenlerinden birisinin, Tapınak Şövalyeleri’nin 13 Ekim 1307 Cuma günü tutuklanması olduğu görüşü de yaygındır.
Bu bâtıl inanç bilhassa Batılı ülkelerde bugün bile öylesine güçlüdür ki, kimi kimseler yemek daveti verdiklerinde masadaki kişi sayısının 13 olmamasına dikkat ederler. Dünyaca ünlü şirketlerin, otellerin asansörlerinde 13’üncü kat düğmesi bulunmaz, 13 sayısı taşıyan odalar olmaz ya da “12A” diye numaralama yapılır. BMW’nin Münih’te bulunan merkez binasının 13’üncü katının boş tutulduğu söylenir. Birtakım hosteslerin 13 numaralı koltukta oturan yolcuyla ilgilenmekten çekindikleri de havacılık topluluğunda yaygın bir boş inanç.
Hatta birtakım hava yolu şirketleri, uçaklarında 13 numaralı koltuğa yer vermiyor. Tekrar Fransızlar mesken adreslerinde 13’ü kullanmazken, İtalya’da ise ulusal piyango, 13 sayısını çekilişlerine dahil etmemekte. Bu ortada, “Uluslararası Gerilim İdare Merkezi ve Fobi Enstitüsü” geçtiğimiz yıllarda; rastgele bir ayda, ayın 13’ünün Cuma gününe denk geldiği durumlarda; insanların seyahat etmeyi, kıymetli eşyaları satın almayı yahut iş yapmayı reddetmeleri nedeniyle o gün dünya çapında 700-800 milyon dolar maddî kayıp gerçekleştiğini hesaplamıştı.
Avrupa ülkeleri ile ABD’de bu husus o kadar zıvanadan çıkmış durumda ki, geçtiğimiz yüzyılda ruhsal hastalıklar literatüründe “13’ten Korkma Hastalığı” (Triskaidekafobi) diye bir kavram bile yer almıştı. Benzeri bir sayı takıntısı, 4 sayısından korkma rahatsızlığı (Tetrafobi) ise Çin, Japonya ve Kore üzere Uzak Doğu ülkelerinde “ölüm” ve “4” sözcüklerinin söylemlerinin tıpkı olmasından ötürü görülür olmuştu.
“Yıldız kayınca dilek tut, zira tanrıçalar gözetliyor”
Antik Yunan’da yer gök ilah dolu olduğundan, pek çok yıldız da ilah ya da tanrıça addedilirdi. Bu nedenle de “tanrıların insanları gözetlediğinin ispatı olduğunu” düşündükleri için bir yıldız kaydığında dilek dilemek yaygınlaşmıştı. Bugün de kayan yıldız görüldüğünde dilek tutmak yaygın bir inanış.
Bu ortada tarihteki ünlü şahsiyetlerin kimilerinin da tuhaf inanışları vardı. Mesela; Napolyon kara kedilerden korkardı, Sokrates nazara uğrayacağından çekinir, Jül Sezar ise gördüğü hayallerden endişe dolu çıkarımlarda bulunur, hayatını buna nazaran düzenlerdi. Büyük Petro da köprülerden geçerken hastalık derecesinde bir dehşete kapılırdı.
“Çok yaşa” da, “Şeytan kulağına kurşun” da antik zamanlardan
Hapşıran birisine “çok yaşa” denmesinin kökeninde de “aksırma sırasında ruhun süreksiz olarak vücuttan ayrıldığına” olan inanç yatmaktaydı. Eski dönem insanları ortasında, “aksıran kimseyi bu sözlerle sevindirince ruhunun problemsiz bir halde vücuduna döndüğü” zannı yaygındı. Tekrar, Orta Çağ’da sıklıkla görülen vebanın birinci belirtisinin şiddetli ve daima hapşırık olması da bu tabirin Avrupa’da yaygınlaşmasına yol açmıştı.
Eski Romalılar, “aynaların ruhumuzdan modüller içerdiğine” inanıyordu. Bu nedenle de bir ayna kırıldığında, birinin sıhhatinde ve iyiliğinde bir kırılma olacağı tasasına kapılıyorlardı. Kulağını çekerek taş ya da tahtaya vurmanın belaları savuracağı inancı ise hem Kuzey Amerika yerlileri hem de eski Yunanlar vaktinden beri var olan bir bâtıl inançtı.
Buna nazaran, ağaçlara sıklıkla yıldırım düştüğünü gören devrin insanları, “yıldırım tanrısı”nın meskeninin ağaçlar olduğuna inanıyorlardı. Berbat bir durum kelam konusu olup, bu sırada tahtaya vurdukları takdirde ise “tanrı ile irtibata geçtiklerini” düşünüp rahatlıyorlardı.
“Siftah parası”nı yere atmak, makas uzatırken üzerine tükürme
Günlük hayatımızdan da kolay kolay anlaşılacağı üzere bâtıl inançlar ülkemizde de sıklıkla görülmekte. Sabah işe gidilirken ya da dükkân açılırken birinci rastlanılan kişinin toplumsal durumu ve halk ortasındaki prestijine nazaran işlerin rast gidip gitmeyeceği konusunda yorum yapmak yaygın bir alışkanlık.
Yine esnafın, o gün işlerin uygun gitmesi için siftah parasını yere atması ya da yüzüne sürmesi de hâlâ devam eden bir bâtıl itikat. Birisine bıçak ya da makas üzere kesici bir alet verilirken “düşmanlığa yol açmasın diye üzerine tükürmek” de ülkemizdeki yaygın anlayışlar ortasında.
Akşam saatlerinde tırnak kesmenin güzel sayılmadığı da biliniyor. Bununla ilgili “günah” kanısının ise eski periyot Müslüman âlimlerinin, o zamanki kurallarda düşük aydınlatmayı dikkate almaları nedeniyle yaygınlaştığı düşünülüyor. Buna nazaran birtakım âlimler, yarı karanlık ortamda tırnak kesmenin yaralanmalara yol açabileceği fikriyle insanların uygunluğu için biraz zorlama bir yorumda bulunmuşlardı.
Yine, Ay ve Güneş tutulmaları sırasında silah atılıp, teneke çalınmasının kökeninde de “Ay ve Güneş’in önünü kapatan cin-peri topluluğun kaçırılabileceğine olan inanç yer almakta. Yaygın bâtıl inanışlar ortasında şunlar da yer almakta: Baykuş ötüşünü duymanın vefat haberi alınacağına yorulması. Bireylerin şanslı sayılarının olduğuna inanması. İnsanın, göbek kordonunun gömüldüğü yerde yaşayacağının düşünülmesi.
Belirli günlerde belli işlerin yapmanın uğursuz sayılması. İki bayram ortası nikâh kıymanın uğursuzluğu. Elde çıkan siğillerin ağaca kurbağa asılmasıyla tedavi edileceğine inanılması. Türbede mum yakmak. Türbeye çaput bağlamak. Nazar boncuğunun kötülüklerden koruduğuna inanmak. Mavi gözlü bireylerin uzun mühlet birisine bakmasının nazar getireceğini düşünmek. Dört yapraklı yonca ve tavşan ayağının uğur getireceğine inanmak. Nevruz’da ateşin üzerinden üç kez atlayarak dilek tutmak. Sabah ezanı okunurken köpeklerin ulumasının berbata yorulması.
Ali Sami Yen’in tuğlaları Galatarasay Store’larda satıldı
Bu ortada futbol da dünyada da bizde de çok sayıda bâtıl inanışın kendisine yer bulduğu bir alan. Tribünleri dolduran ya da maçı TV’den izleyen bazılarının, kadrosunun atakları sırasında garip hareketlerle “totem yapması” yaygın bir davranış. Yıllar evvel, Ali Sami Yen Stadı’nın yenilenen Eski Açık Tribünü’nden sökülen tuğlalar uzunca bir devir Galatasaray Store’larda raflara konulmuş, taraftarlar da “uğur getireceği” inancıyla bu tuğlaları satın almıştı.
– Prof. Dr. Ali Köse, Arş. Gör. Ali Ayten, “Bâtıl İnanç ve Davranışlar Üzerine Psikososyolojik Bir Analiz”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Mecmuası, Sayı 3, 2009
– Öğr. Gör. İhsan Gülüş, “Bâtıl İnançların İletişimsel Fonksiyonu ve Medyadaki Yansımaları”, Atatürk Hâkemli İrtibat Mecmuası, Sayı 10, 2016
– Düriye Özdemir, “Halk İnanışlarının Mitolojik Kökenleri: Konya (Kadınhanı) Örneği”, Kütahya Dumlupınar Üniversitesi Toplum İktisat ve İdare Mecmuası, c. 2, s. 1, 2021
– Lia Ryerson, “Yaygın Bâtıl İnançların Gerisindeki Büyüleyici Tarih”, 6 Mart 2020, insider.com – “13. Cuma”, 13 Şubat 2009, time.com